शहरं

सोकी बंदर नावाचे छोटे बेट आहे सिंधू नदीच्या मुखाजवळ. आपल्या मुंबईसारखे. काही दशकांपूर्वी दृष्ट लागेल असे समृद्ध…तलम कापड आणि मग्रूर व्यापारी यांनी भरलेले. हळूहळू समुद्र आत आला आणि सिंधू मागे पडत गेली. सोकी बंदर आज एक वठलेले, मिठाने भरलेले गाव आहे… इतके गरीब की आरशासारखे लख्ख. कचरा नाहीच.

गोमती नदी, अंह, द्वारकेची गोमती, गंगेची उपनदी नाही, अरेबिअन समुद्रात आत आत शिरत असे. Archaeological evidence असे सांगतो की १४०० BC पासून इथे अनेक समृद्ध शहरे वसली. त्यांनी समुद्राला रोखून धरायचे खूप प्रयत्न केले. भिंती बांधल्या, गोमतीला बांधून घालायचा प्रयास केला… पण प्रत्येक द्वारका बुडलीच.

आज देखील गोमती नदीचे १.५ किमी पात्र समुद्राच्या आत सापडते. आणखी काय काय सापडते तिथे माहितीये….दगडी भिंती, दगडी anchor, मोती, हरप्पन काळातील Lustrous Red Ware Pottery. अनेक संस्कृतींचे अवशेष…पण आपण अडकलोय फक्त कृष्णाच्या गोष्टीत..

समुद्रातील दगडी Anchor Photo: National Institute of Oceanography

तशीच Cleopatra आणि Julius Caeser यांची Alexandria…Cleopatraचा अख्खा राजवाडा गिळला पाण्याने…आपण सगळे विसरलो होतो त्याला, पण चिरतरुण Cleopatraच्या गोष्टी संपल्या नाहीत. काही वर्षापूर्वी समुद्रात उत्खनन झाले आणि काही लाजणारे, भग्न अवशेष दोरखंडांनी हवेत आले. (त्यांना आतच बरे वाटत असेल कदाचित)

आणि नाईल नदीच्या मुखाशी, delta मधे होते वैभवशाली Heracleion..Egypt चे सर्वात संपन्न बंदर… पण तुला Heracleion ची खरी गम्मत माहितीये..इथे Helen of Troy आणि Paris भेटले होते. तेच दोघे ज्यांना भेटता क्षणी कळले की आपल्या भेटीने मंथन होणार..

Heracleion चे अवशेष   फोटो: Atlasobscura.com

या शहराचे नाव पडले Heracles या ग्रीक देवावरून. कोण होता हा माहितीये? Alcmene आणि देवांचा देव Zeus यांचा मुलगा. यांची गोष्ट अगदी तुझ्या अहिल्ये सारखी… Zeus देखील एकदा Alcmene च्या नवऱ्याचे: Amphitryon चे रूप घेऊन आला. पण त्यांच्या मुलाला ग्रीसने देव केले… ना Alcmene अहिल्येसारखी शिळा झाली, ना Zeus शापित झाला. असो.

तर हे Heracleion 1200 वर्षा पूर्वी Mediterranean समुद्रात बुडाले. नाईल कमी पडली. ज्याला बंदरांचा राजा, इजिप्तचे अविभाज्य अंग वगैरे म्हटले होते त्याला लोक पुरते विसरून गेले! राहिले काय तर Helen of Troy आणि Paris च्या गोष्टी.

शहरे चिरंतन नसतात. गोष्टी चिरंतन असतात. शहरे विसरली जातात…कितीही संपन्न, श्रीमंत, सुंदर असली तरीही. वेड्यांच्या गोष्टी मागे राहतात. त्याच गोष्टी कधी मग या झोपलेल्या शहरांना नदीच्या, समुद्राच्या कुशीतून उठवतात.

शहरे वृद्ध, थकलेली: गोष्टी तरुण, सदा नव्या. प्रत्येक सांगणाऱ्याचे आणि ऐकणाऱ्याचे वय स्वतःच ढापणाऱ्या!

म्हणून मला ती बाग खूप आवडते. तिथे लगबग चालणारे लोक, व्यायाम करणारी गमतीशीर माणसे, भंकस करणारे तरुण तरुणी, नारळाची झाडे, जवळच असणारे mangroves, त्या शेजारची बिट्टी नदी, तिच्या पलीकडचा समुद्र.. हे सगळेच. उद्या, परवा, हजार वर्षानंतर समुद्राने बागेला अगदी गिळले तरी हरकत नाही. बाग आणि तिच्या गोष्टी माझ्यासाठी चिरंतन आहेत.

बाकी नदी आणि समुद्राची भरती ओहोटी सुरूच राहणार की.

~परिणीता

उत्सव

उत्सव कशाकशाचे असतात… झाडांना पाने फुटण्याचा उत्सव, फुले येण्याचा..फळे धरण्याचा उत्सव… रोपे अंकुरण्याचा, पिके उन्हात सोनेरी होण्याचा उत्सव…

पुराचा उत्सव….पूर ओसरण्याचा उत्सव.. इजिप्त मध्ये अजूनही वफा-अल-नील साजरा होतो..कशाचा माहितीये? नाईलला (तांबे सर म्हणतात नील म्हण 🙂 पूर येण्याचा उत्सव! नाईलचा पूर म्हणजे High Aswan धरण पूर्ण
होण्याआधी इजिप्तसाठी lotteryच ना..भरमसाठ पाणी आणि भरमसाठ श्रीमंत गाळ..सोन्यासारखा गाळ…शेते फुलवणारा..सोने का है मोल सोणिया, मिट्टी है अनमोल सोणिया, etc etc .. त्या वाळवंटातल्या लोकांना दूर डोंगरात पडणारा पाऊस कळायचाच नाही…पण नाईल अचानक पाण्याने फुलायची…मग कथा आणि उत्सव त्या भोवती गुंफले जाणारच..

Nile Flood Festival in Egypt, 1961 source: ahram.ord.eg

आता आपल्याला गाळ आणि पूर दोन्ही नको..पाणी पाहिजे, नदी वगैरे झंजट नको.

पण पुराचे चिवट उत्सव अजून तशेच टिकून आहेत बिहारमध्ये..आपण तसे बेरकी. रामकुंडात डुबक्या मारतो..बोरवेलच्या पाण्यात 🙂

सिंधमध्ये, सिंधू नदीच्या विस्तीर्ण मुखाजवळ पूर आल्यालावर एक उत्सव असायचा आणि पूर ओसरल्यावर परत एक! सही ना.. तसे सिंधी लोक मला आवडतात. त्यांचे सिंधुशी खूप घट्ट नाते, हिल्सा माशावर बसणारा पांढरा दाढीवाला सिंधू देव त्यांचा बॉस.. आणि अजूनही एखण तिज, चेटी चंद, चालिहो हे सगळे नदीशी जोडलेले उत्सव..

and you know what..नद्यांचे पण Happy Birthday असतात.. (of course आपण ठरवलेले)

Narmada Janmotsav at Amarkantak Source: palpalindia.com

झेलमचा भाद्रपदात, गंगेचा जेष्ठात, तापीचा आषाढ शुद्ध सप्तमीला, गोदावरीचा माघात..नर्मदेचापण माघातच झाला काही दिवसांपूर्वी.. and the best part is तेव्हा अमरकंटकच्या मंदिरात actually फुगे लावले होते..can you beat that?! 🙂

कृष्णेचे तर किती उत्सव..कृष्णामाईपासून कराड, औदुंबर, संगम माहुली, कोटेश्वर , सगळीकडे वेगळे वेगळे. तुळा संक्रांतीला कावेरीचा जन्मोत्सव..

कसली &*&*गिरी ना..नद्यांचे कसले कपाळ वाढदिवस..नर्मदा बघ किती अशक्य जुनी नदी..माणूस पृथीवर सरळ चालायला शिकला नव्हता तेव्हा पासून ती वाह्तीये आणि आपण गेल्यावर देखील वाहणार आनंदाने…आणि आपण तिला Happy Birthday करुन फुगे लावणार 😀

पण बर असतं हेपण. नद्या खूप जुन्या आहेत, आपल्या पेक्षा कितीत्तरी म्हाताऱ्या म्हणून काही त्यांचा जन्मोत्सव करायचा नाही असे थोडेच आहे? हे सगळे आपल्यासाठी.आता हेच बघ ना…तवांग मध्ये Nyamjangchhu नदी काठचा उत्सव तारखेला धरून नाही..जेव्हा दुर्मिळ क्रौंच तिच्या तीरावर विणीच्या हंगामात हलकेच उतरतात तेव्हा party starts 🙂

नाजूक पक्षी हक्काने तीरावर उतरले की..किंवा कोणीतरी ओळखीचे खूप दिवसांनी गेटपाशी आले की झाला उत्सव..साजरा करा किंवा न करा…मला तर दोन-दोन दिवस मिळाले 🙂 पण नो फुगा 😐

~परिणीता 

उगम

गोदावरीचा उगम लहानपणी बघितला होता. ब्रह्मगिरीवर. इवलीशी धारा. तेव्हापण आश्चर्य आणि काहीसं disappointing वाटलं होतं. ही इतकुली नदीची सुरुवात?

पण नदीचा उगम एकटा नसतोच. कितीतरी धारा एकत्र येतात, दिसणाऱ्या, न दिसणाऱ्या… एक प्रवाह बनतो. आपल्याकडे याचे फार अप्रूप. मग तिथे सुंदर शंकाराची मंदिर उभी राहतात, देवराई येते, कथा येतात. हा Sense of wonder किती महत्वाचा, नाही? आपल्याला हल्ली ती सोय नाही.

Burton आणि Speke ने म्हणे नाईलच्या उगमाचा शोध घेतला..१८५०s मध्ये त्यांचा प्रवास सुरु झाला..खुपसा पायी, कधी गाढवांवर..प्रवासात दोघेही आजारी पडले, त्यांच्यावर हल्ले झाले,स्पेक भयंकर जखमी झाला, त्याची दृष्टी जवळजवळ गेलीच..श्रेय खुपसे Burtonला मिळाले..त्यांचे टोकाचे भांडण झाले इत्यादी.. सगळे कुठे travel buddies असतात, काही बोटीला बांधलेले धीवर असतात.. पण गम्मत म्हणजे लेक विक्टोरिया जवळच्या आदिवास्यांना नाईलचा उगम माहित होताच..नुसता माहित नव्हता तर तो त्यांच्यासाठी पवित्र होता.

Burton and Speke source: tiscali.co.uk

पण आपल्यासाठी मात्र नाईलच्या उगमाचा शोध Burton ने लावला. 🙂 तसेच अमाझोन चे. 18व्या शतकापासून तिच्या उगमाच्या खूप सुरस गोष्टी आहेत. अजूनही नव्याने शोध सुरू आहेत.

आपल्या भीमेचे गुप्त भिमाशंकर काय सुरेख आहे ना..किंवा कृष्णेचे पाषाणकाळे गारगार मंदिर..तिथे तर भूजल वर येते, त्यालाच उगम मानले आहे..जसे गंगेचा उगम म्हणजे बर्फाळ Glacier..

गंगेवर आपण जेव्हा तिच्या जन्मस्थळा जवळ ३३० धरणे बांधतो…किंवा अगदी छोटा भागीरथी Eco Sensitive Zone देखील जलविद्युत प्रकल्पांसाठी मोडीत काढतो.. तेव्हा ते नदीलाच मारण्यासारखे असते…. उगमाजवळ नदी खूप काही वहावत नेते..गंगेचे सुपीक खोरे बनले आहे ते हिमालयातील दगडातून..

तिबेटचे बर्फाळ पठार म्हणजे जगाचे छप्पर. किती नद्या तिथे जन्म घेतात..ब्रह्मपुत्र, सिंधू, सतलुज, घागरा, राक्षसताल आणि मानसरोवराला जोडणारी छोटी गंगा 🙂
तुला माहितीये, Alice जेव्हा सिंधूच्या उगमाच्या शोधात गेली तेव्हा तिचा प्रवास चीन मधल्या एका धरणापाशी येऊन थिजला..

Alaknanada Dam inundated by boulders during Uttarakhand Flood disaster. Source: Matu Jan Sangathan

असो. मुद्दा असा आहे की…मुद्दा नाहीच 🙂

नदीचा जन्म कसा होतो? कुठून होतो? कुठे म्हण्यायचे की ok, ही आता नदी…संध्याकाळ कधी होते नक्की? केव्हा संपते?

धारा की थेंब की ढग की वाफ की समुद्र की सूर्य?.. बारका देव..God of small things…मोठ्या देवांसमोर पळून जाणारा..”Big God howled like a hot wind, and demanded obeisance. Then Small God (cozy and contained, private and limited) came away cauterized, laughing numbly at his own temerity.”

छोटी ओंजळ सुंदर असते..एका थेंबात अख्ख्या नदीचेच का समुद्राचे गीत असते..है ना?

मला इतकेच कळते की ८.४ चे ८ झाले आणि उद्या ७ होईल.

~परिणीता