उगम

गोदावरीचा उगम लहानपणी बघितला होता. ब्रह्मगिरीवर. इवलीशी धारा. तेव्हापण आश्चर्य आणि काहीसं disappointing वाटलं होतं. ही इतकुली नदीची सुरुवात?

पण नदीचा उगम एकटा नसतोच. कितीतरी धारा एकत्र येतात, दिसणाऱ्या, न दिसणाऱ्या… एक प्रवाह बनतो. आपल्याकडे याचे फार अप्रूप. मग तिथे सुंदर शंकाराची मंदिर उभी राहतात, देवराई येते, कथा येतात. हा Sense of wonder किती महत्वाचा, नाही? आपल्याला हल्ली ती सोय नाही.

Burton आणि Speke ने म्हणे नाईलच्या उगमाचा शोध घेतला..१८५०s मध्ये त्यांचा प्रवास सुरु झाला..खुपसा पायी, कधी गाढवांवर..प्रवासात दोघेही आजारी पडले, त्यांच्यावर हल्ले झाले,स्पेक भयंकर जखमी झाला, त्याची दृष्टी जवळजवळ गेलीच..श्रेय खुपसे Burtonला मिळाले..त्यांचे टोकाचे भांडण झाले इत्यादी.. सगळे कुठे travel buddies असतात, काही बोटीला बांधलेले धीवर असतात.. पण गम्मत म्हणजे लेक विक्टोरिया जवळच्या आदिवास्यांना नाईलचा उगम माहित होताच..नुसता माहित नव्हता तर तो त्यांच्यासाठी पवित्र होता.

Burton and Speke source: tiscali.co.uk

पण आपल्यासाठी मात्र नाईलच्या उगमाचा शोध Burton ने लावला. 🙂 तसेच अमाझोन चे. 18व्या शतकापासून तिच्या उगमाच्या खूप सुरस गोष्टी आहेत. अजूनही नव्याने शोध सुरू आहेत.

आपल्या भीमेचे गुप्त भिमाशंकर काय सुरेख आहे ना..किंवा कृष्णेचे पाषाणकाळे गारगार मंदिर..तिथे तर भूजल वर येते, त्यालाच उगम मानले आहे..जसे गंगेचा उगम म्हणजे बर्फाळ Glacier..

गंगेवर आपण जेव्हा तिच्या जन्मस्थळा जवळ ३३० धरणे बांधतो…किंवा अगदी छोटा भागीरथी Eco Sensitive Zone देखील जलविद्युत प्रकल्पांसाठी मोडीत काढतो.. तेव्हा ते नदीलाच मारण्यासारखे असते…. उगमाजवळ नदी खूप काही वहावत नेते..गंगेचे सुपीक खोरे बनले आहे ते हिमालयातील दगडातून..

तिबेटचे बर्फाळ पठार म्हणजे जगाचे छप्पर. किती नद्या तिथे जन्म घेतात..ब्रह्मपुत्र, सिंधू, सतलुज, घागरा, राक्षसताल आणि मानसरोवराला जोडणारी छोटी गंगा 🙂
तुला माहितीये, Alice जेव्हा सिंधूच्या उगमाच्या शोधात गेली तेव्हा तिचा प्रवास चीन मधल्या एका धरणापाशी येऊन थिजला..

Alaknanada Dam inundated by boulders during Uttarakhand Flood disaster. Source: Matu Jan Sangathan

असो. मुद्दा असा आहे की…मुद्दा नाहीच 🙂

नदीचा जन्म कसा होतो? कुठून होतो? कुठे म्हण्यायचे की ok, ही आता नदी…संध्याकाळ कधी होते नक्की? केव्हा संपते?

धारा की थेंब की ढग की वाफ की समुद्र की सूर्य?.. बारका देव..God of small things…मोठ्या देवांसमोर पळून जाणारा..”Big God howled like a hot wind, and demanded obeisance. Then Small God (cozy and contained, private and limited) came away cauterized, laughing numbly at his own temerity.”

छोटी ओंजळ सुंदर असते..एका थेंबात अख्ख्या नदीचेच का समुद्राचे गीत असते..है ना?

मला इतकेच कळते की ८.४ चे ८ झाले आणि उद्या ७ होईल.

~परिणीता

छोटी गोष्ट, महाराष्ट्रातल्या मोठ्या नद्यांची

सह्याद्रीच्या पर्वतरांगा महाराष्ट्रातील अनेक लहान-मोठ्या नद्यांचे माहेरघर आहेत. येथून दोन प्रकारच्या नद्या उगम पावतात: दक्षिण वाहिनी: ज्या विस्तीर्ण, महराष्ट्रापल्याड जाणार्या आहेत, आणि पश्चिम वाहिनी नद्या, ज्या तशा छोट्या, सुबक आणि ओघवत्या आहेत. मोठ्या दक्षिणवाहिनी नद्यांमध्ये आहेत गोदावरी (आमची नदी, मी नाशिकची.), भीमा, कृष्णा आणि कोयना. पश्चिमवाहिनी नद्या अनेक आहेत, जसे की दमणगंगा (गुजरातेत जाणारी, कदाचीत नदीजोड प्रकल्पात भरडून निघणारी), काळू ,शाई (यांवर मुंबईसाठी मोठी धरणे नियोजित आहेत) उल्हास, वैतरणा (मुंबईला पाणीपुरवठा करणार्या), सावित्री (महाडचे रासायनिक प्रदूषण रीचवणारी), वशिष्ठी, (कोयनेचे/दुष्काळी भागाचे पाणी न मागताच आपल्या ओटीत सामावणारी, व नंतर लोटे परशुरामच्या रासायनिक प्रदूषणाने आपले मासे, जीवसृष्टी गमावणारी) शास्त्री (महराष्ट्रातील कदाचित एकमेव मुक्तवाहिनी नदी!), कर्ली (तळकोकणातला हिरा!) इत्यादी.

तुझे नाव काय गं सये?

बियास आणि सतलज या नद्यांमधला ‘दोआब’ हा भाग अत्यंत सुपीक आणि सुंदर. मी नद्यांचा अभ्यास करते. त्यादिवशी मी नद्यांवरील परिवहन प्रकल्पाबद्दल वाचत होते. त्यात या नद्यांवरील प्रकल्पाचा होणारा पर्यावरणीय परिणाम अभ्यासाला गेला होता. वा, परिवहन प्रकल्पांचा वेगळा EIA (Environmental Impact Assessment) ? नवीन आणि चांगली गोष्ट आहे की, हे कधी झाले, मी मनात म्हटले. या अभ्यासाचे मुख्य कार्यालय हाँगकाँग असणार आहे.

हाँगकाँग? मी परत वाचले. बियास आणि सतलजचा अभ्यास हाँगकाँगमध्ये बसून करणार? काहीतरीच.

पण काहीतरी चुकलेच होते. नकाशावरील नद्या अगदी नाजूक, छोट्याश्या दिसत होत्या. आपल्या पंजाबच्या बियास आणि सतलज या खानदानी नद्या. विस्तीर्ण गाळाची पात्रे, सुरेख तट. संस्कृती घडविणा-या या नद्या पंजाबमध्ये इतक्या नाजूक नक्कीच नाहीत. परत नीट बघितले. मी वाचत असलेला अहवाल हाँगकाँग सरकारचा होता आणि या सतलज, बियास अणि हो, झेलमसुद्धा! या नद्या भारतातील नाही, तर हाँगकाँगमधील होत्या!